Հայ գյուղաշխարհի դպրոցների շարքում ուրույն տեղ ուներ Կապանի Շրվենանց գյուղի դպրոցը, որը պաշտոնապես կրում էր Շրվենանց գյուղի Հայոց եկեղեցական երկդասեան-երկսեռ «Գ.Յ. Տէր-Մարգարիան» դպրոց անունը, որտեղ սովորում էին հայ և թուրք երեխաներ:
Հեռավոր և խուլ այս գյուղում հատուկ նախագծով դպրոցի շենք է կառուցվել, որին զիջում էին քաղաքային բազմաթիվ դպրոցներ. դրա մասին շատ վկայություններ կան:
Դպրոցի ուսուցչական կազմում ընդգրկված էին նույնիսկ եվրոպական կրթությամբ երիտասարդներ և օրիորդներ:
Դպրոցի հիմնադիրն էր Գասպար Տեր-Մարգարյանցը:
Հայրենի գյուղում դպրոց կառուցելու մտադրությունը Տեր-Մարգարյանցի մտքում ծագել էր դեռևս 1898 թվականին:
Շրվենանցում դպրոց ունենալու գաղափարը, սակայն, համընդհանուր հավանության չարժանացավ. «Մենք եկեղեցի չունենք, իսկ դասերը միշտ էլ կարելի է մեկի տանը անցկացնել: Գասպարը քահանայի զավակ է, պիտի եկեղեցի կառուցի»,- ասում էին համագյուղացիներից շատերը:
Գասպար Տեր-Մարգարյանցը, սակայն, գիտեր կրթության դերը հայ ժողովրդի կյանքում:
1901թ. օգոստոսի 23-ին Կովկասյան Ռուսական ուսումնարանների օկրուգից հայտնում են, որ Ռուսական կայսրության լուսավորության նախարարը գոհունակությամբ է ընդունել Շրվենանցում դպրոց ունենալու առաջարկը և թույլատրել է կառուցելու դպրոց:
Այսպես՝ ձեռնարկվում է շենքի կառուցումը:
Նախագիծը կազմել է Սմբատ Մելիք- Ստեփանյանը ճարտարապետ եղբոր՝ Ղահրամանի հետ միասին: Շենքը պետք է լիներ եռահարկ՝ հինգ դասասենյակներով, ունենար թատերական դահլիճ, ուսուցիչների համար չորս սենյակ, երկու խոհանոց, գրադարան, այլևայլ հարմարություններ:
Տեր-Մարգարյանցը հետևում էր շինարարությանը:
Դպրոցի առաջին զանգը հնչեց 1902թ. սեպտեմբերի վերջին: Աճանանում (Շրվենանց, Առաջաձոր, Նորաշենիկ, Խլաթաղ, Վերին և Ներքին Խոտանան, Տորթնի) տոնախմբություն էր: Առաջին ուսումնական տարում դպրոցում սովորում էր 136 մանուկ, որից աղջիկ էր ընդամենը 4-ը:
1903թ. հունիսի 12-ի օրենքից հետո, երբ փակվեցին հայկական դպրոցները, Շրվենանցի դպրոցը գործում էր, քանի որ ձեռք էր բերել պետական դպրոցի կարգավիճակ:
Դպրոցն ու գյուղը բարերարի ուշադրության կենտրոնում էին:
1904թ. հունիսին բարերարը Շրվենանց ուղարկեց հայտնի գեղանկարիչ Գևորգ Բաշինջաղյանին, ով որոշ ժամանակ մնաց այստեղ, նկարեց գյուղը, դպրոցը և Խուստուփ լեռը:
Գեղանկարները պահպանվում են Հայաստանի ազգային պատկերասրահում:
1906թ. հայ-թաթարական բախումների շրջանում դպրոցը չի գործել (առհասարակ չեն գործել Ղափանի դպրոցները):
1907թ. վերաբացված դպրոցում ուսուցանում էին նաև հողագործություն և մեղվաբուծություն:
Երեխաներից վարձավճար չեն վերցրել, բոլոր ծախսերը հոգացել է բարերարը:
1902-1917թթ. Շրվենանցի դպրոցում կրթություն է ստացել 400 երեխա:
Հայկական դպրոցում սովորել են նաև թուրքեր:
1910-1911 ուսումնական տարում ուսուցիչ են աշխատել Արշակ Սինանյանը (Բայազետից), նրա կինը՝ Սիրանույշ Սինանյանը և Միքայել Մանվելյանը:
Սինանյան ամուսինները զգալի դեր են ունեցել Շրվենանցի դպրոցում կրթությունն ու դաստիարակությունը ամուր հիմքերի վրա դնելու գործում:
Արշակ Սինանյանը դպրոցում կազմակերպում է գրադարան՝ 1000 կտոր գեղարվեստական գրականությամբ:
Իրազեկ մարդիկ պնդում են , որ գրադարանն ունեցել է մանկավարժական և մանկական արժեքավոր գրքեր, որոնց թիվը հետագայում դարձել է մոտ 3000:
Գրադարանից օգտվում էին նաև Առաջաձորի, Խոտանանի և այլ գյուղերի երեխաներն ու մեծահասակները:
Սինանյանները ստեղծում են արտադասարանական խմբեր. գործում են երգի ու պարի խմբակներ, հատուկ օրեր են հատկացվում ընթերցանությանը:
Դպրոցի երաժշտական խումբը բաղկացած էր 35 սաներից:
1912-1913 ուստարում դպրոցում աշխատանքի են ընդունվում Լայպցիգի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետի 4-րդ կուրսի ուսանող Տիգրան Բոշնաղյանը և ուրիշ մասնագետներ: Նշվում էին տոնական օրերը, կազմակերպվում էին ճանաչողական արշավներ դեպի հայրենի պատմական վայրեր:
Նույն ուսումնական տարում աշխատանքի է ընդունվում Պետերբուրգի համալսարանի ուսանող Ալեքսանդր ուսուցիչը, ում ազգանունը հայտնի չէ:
Առաջին ուսուցիչն էր, որ փոքրիկներին սովորեցնում է նոտաները:
1914թ. հեռավոր գյուղերից եկող երեխաների համար կազմակերպվեցին գիշերօթիկ խմբեր:
Կարիքավոր երեխաներին տրվում էր հագուստ, կոշիկ, հիգիենայի պարագաներ և օրապահիկ:
1914-1915 ուստարում դպրոց եկան նոր մարդիկ՝ Գեդեոն Տեր-Մինասյանը, Արմենակ Ղազարյանը, Հայրապետ Ղազարյանը, Անահիտ Զիլֆիյանը և Աննա Մելիք-Փարսադանյանը:
Բոլորն էլ կրթության նվիրյալներ էին:
Հատկապես մեծ էր Գեդեոն Տեր-Մինասյանի դերը: Նա ավարտել էր Գևորգյան ճեմարանը:
Շրվենանցի դպրոցում զբաղվում էին նաև երեխաների գեղագիտական դաստիարակության խնդիրներով:
Ղափանում առաջին տոնածառը դրվել է Շրվենանցի դպրոցում 1910 թվականին: Գասպար Տեր-Մարգարյանցն էր հոգացել ծախսերը: Տոնածառը երևույթ էր ղափանյան կյանքում, և շատերն էին շտապում այն տեսնել:
Ծանր էին Առաջին աշխարհամարտի տարիները:
Ոչ միայն Աճանանը, այլ ամբողջ Ղափանն էր զրկված բանող ուժից ու կենսական միջոցներից:
Երկրամասի քայքայումը խորանում էր. սով էր, անբերրիություն. դպրոցական գործը մղվում է երկրորդական պլան:
Այս ամենով հանդերձ՝ Շրվենանցի դպրոցը գործում էր իր բարերարի շնորհիվ:
Նույնիսկ գավառական տեսուչներն էին դպրոց այցելում, այստեղ կազմակերպում դասալսումներ ու փորձնական դասեր:
1916թ. մայիսի 5-ին դպրոց է այցելել օկրուգային տեսուչ Ատմանինը, որը ուսումնասիրել է ռուսաց լեզու առարկայի վիճակը, մասնակցել նկարչության ու երգի դասերին, կատարել դիտողություններ:
Նա շնորհակալություն է հայտնել ուսուցիչներին բարեխիղճ աշխատանքի համար: Դպրոցն ուներ ռուսական հարուստ գրականություն, և որոշ առարկաներ ուսուցանվում էին հենց ռուսերեն: 1916-1917 ուստարում դպրոցում սովորում էր 143 երեխա:
Բացակայություններ եղել են, բայց հիմնականում հանդերձանքի ու կարիքի պատճառով: Դպրոցը ստանում էր «Մշակ», «Աղբյուր», «Տարազ», «Արև», «Հորիզոն», «Փայլակ», «Ռուսսկոե սլովո», «Բակու» պարբերականները:
Ի դեպ, Տեր-Մարգարյանցը գրքեր էր ուղարկել նաև հանքերում բացված գրադարանին և ուներ իր հատուկ պահարանը՝ ավելի քան 800 գրքով:
1917թ. դեկտեմբերի 12-ին նշվել է դպրոցի 15 տարին:
Այս առիթով Տեր-Մարգարյանցին հղվել են նամակներ ու բարեմաղթանքներ: Դպրոցը գործել է մինչև 1918թ. ապրիլը:
Ղափանում սով էր, համաճարակ, պատերազմական իրավիճակ:
Դպրոցը վերաբացվեց խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո՝ 1921թ. հոկտեմբերին:
Խորհրդային տարիներին Շրվենանցի դպրոցը շարունակում էր մնալ Սյունիքի լավագույն գյուղական դպրոցը:
Դպրոցը իր գոյության ողջ ընթացքում ունեցել է հազարից ավելի շրջանավարտներ, որոնցից 40-ը գերազանցիկ ու մեդալակիրներ են եղել:
Այս դպրոցն են ավարտել նշանավոր դեմքեր՝ գիտության թեկնածուներ, վաստակավոր ուսուցիչներ, զորահրամանատարներ և այլն:
Դպրոցը վերջնականապես փակվեց 2010 թվականին՝ ՀՀ կառավարության որոշումով: