Վաչագան
Սյունիքի ամենագեղատեսիլ բնակավայրերից մեկը՝ Վաչագան գյուղը, գտնվում է Խուստուփ լեռան ստորոտին՝ բարձրադիր անտառապատ վայրում՝ Վաչագան գետի ակունքի մոտ: Բարբառում այն հնչում է նաև Վըչըքան: Հնում այն մտնում էր Սյունյաց աշխարհի Կովսական գավառի գյուղերի մեջ և կոչվում էր Վաժնատուք, որ հարկատու էր Տաթևի վանքին: Վաչագանը դիցավայր է ՝ «Վաժ» պահլավերենում նշանակում է «աղոթք»: Արևելագետ Սերգեյ Ումառյանը կարծում է, որ Վաժնատուքը հետագայում բարբառային աղավաղմամբ դարձել է Վաչագան: Ժողովրդական մի ստուգաբանությամբ՝ գյուղանունը կապվում է Աղվանքի Վաչագան Բարեպաշտ թագավորի անվան հետ: Առաջին անգամ սրա մասին պատմել է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյան Հայրիկը, երբ Բաքվում հանդիպել էր վաչագանցի նավթագործ Փարսադան Նուրիջանյանին: Երբ Խրիմյանը իմացել է, որ Փարսադանը վաչագանցի է, ասել է. « Ձեր գյուղը նշանավոր է: Այնտեղ շատ հնում եղել է Վաչագան թագավորը: Արցախից մարդիկ եկել և այնտեղ բնակություն են հաստատել, գյուղը կոչել են նրա անունով՝ Վաչագան»:
Օգտվելով համագյուղացիների հուշերից՝ Հրաչ Նուրիջանյանը իր «Վաչագան» գրքում հայտնում է, որ գյուղը ձևավորվել է շրջակա փոքր բնակավայրերից, որոնք էին Քոլը, Պեյին ձորը, Ղուրչիկը, Ղրբանցը: Վաչագան անունով մի առաջնորդ հավաքել է այս գյուղերի բնակիչներին, նրանց բնակեցրել անառիկ ու գեղատեսիլ այս վայրում և գյուղը կոչել իր անունով:
Խուստուփ լեռ
Կապան քաղաքից 10 կմ հարավ-արևմուտք ձգվում է Բարգուշատի լեռներիհարավայինճյուղավորությունը՝ Խուստուփ-Կատարի լեռնաշղթան, որի ընդհանուր երկարությունը կազմում է 44 կմ: Խուստուփ լեռանբարձրությունը 3201 մ է: Նույնիսկ ամռան ամենաուժեղ տապին լեռան ծալքերումձյան շերտերը տեղ-տեղ պահպանվում են: Ձյան հալոցքից առաջանում են աղբյուրներ ու գետակներ։Խուստուփը խմելու ջրի անսպառ աղբյուր է:Խուստուփի հարավարևելյան լանջից են սկիզբ առնում Ողջի գետի աջ՝ Գեղանուշ և Վաչագան վտակները, իսկ հարավարևմտյան լանջից՝ Ծավ գետը: Լեռն ունի ալպյան մարգագետինների հարուստ բուսածածկույթ, հյուսիսարևելյան լանջերն անտառապատ են: Կազմված է ստորին կավճի հրաբախածին և նստվածքային ապարներից (պորֆիրիտներ, մերգելներ, կրաքարեր): Լանջերը մասնատված են, կան քարափներ, արհեստական և բնական քարանձավներ:
Խուստուփ անվան ստուգաբանությամբ շատերն են զբաղվել, սակայն հետաքրքրական է անվանի արևելագետ Սերգեյ Ումառյանի ստուգաբանությունը: Խուստուփ անվան հիմքը նա համարում է «խուտու՝ աղոթք» բառը, որին միացել է «տուհ» հոգնակիակերտ ածանցը և այսպիսով լեռանը տրվել է Աղոթական անունը: Հետագայում ժողովրդական խոսվածքում Խուտուտուհը դարձել է Խուստուփ:
Ժողովրդական մի ավանդության համաձայն՝ լեռը կոչվել է ոմն Խուսիի անունով:
Սյունիքում խիստ տարածված է եղել լեռների պաշտամունքը, բայց ամենից շատ պաշտամունքի արժանացել է Խուստուփ լեռը: Նրա գագաթը բարձրանալը և լեռան մեջ գտնվող քարայրում մոմ վառելը, աղոթելը և մատաղ անելը գալիս են դարերի խորքից: Քարանձավը սրբացվել է և համարվում է եկեղեցի: Այն բնության կողմից ստեղծված յուրահատուկ հուշարձան է, ունի մոտ 15 մ լայնություն, մի փոքր ավելի բարձրություն, խորությունը ՝ մոտ 25-30 մ: Առաստաղից կաթկթացող ջրից հատակին գոյացրել են լճակներ: Ամռան շոգին նույնիսկ լճակների մակերեսին սառցե շերտեր են նկատվում: Մի ավանդապատումի համաձայն՝ քարայրի ջուրը համարվում է սուրբ և հրաշագործ: Երաշտի և մորեխի տարիներին ժողովուրդը բարձրանում էր քարայր, այնտեղից վերցնում սուրբ ջուրը, տանում էր և ցողում դաշտերում, որպեսզի ոչնչանար մորեխը, և անձրև գար: Ջուր տանողը պիտի մոտենար անխոս և անխոս էլ վերադառնար իրենց գյուղի դաշտերը: Քարայրի խորքից նաև հող էին վերցնում, խառնում աղի հետ ու տալիս անասուններին և հիվանդ երեխաներին, որոնք բուժվում էին: Կապանի որոշ գյուղերում այժմ էլ գիտեն այն մարդկանց անունները, ովքեր բարձրացել են քարայր և երաշտի ժամանակ բերել սրբազան ջուրը:
Ուխտավորները նախ լինում էին Մատաղի հրապարակում, որը գտնվում է ձախ գագաթի հետնամասում, հետո այնտեղից իջնում էին եկեղեցի: Եկեղեցի իջնելը բավական դժվարին գործ է: Ճանապարհը նեղ կածան է, որն անցնում է քարից քար, և պահանջվում է լինել խիստ զգույշ: Եթե ուխտավորը անզգույշ քայլ անի, ապա նա կարող է հայտնվել անդնդում: Հայտնի է, որ նախկինում շատերը անզգուշության պատճառով գլորվել են անդունդը:
Քարանձավի ներսում քանդակված խաչեր և պատկերներ կան:
Ձախակողմյան գագաթը կոչվում է Ճգնավորի գագաթ: Այստեղ բարձրանում էին ոտաբոբիկ: Գագաթին մի քարակույտ կա, որի տակ, ասում են, թաղված է մի անհայտ ճգնավոր:
Խուստուփն ամենամարդաշատ լինում էր Վարդավառի օրը: Հնում Վարդավառի տոնը կապում էին ջրի, սիրո, պտղաբերության ու գեղեցկության աստվածուհի Աստղիկի հետ։ Վաղ ժամանակներում տոնակատարությունը հիմնականում տեղի է ունեցել սարերում, ջրերի ակունքների մոտ, որոնք համարվել են յուրօրինակ սրբատեղիներ և ուր կատարվել են զոհաբերություններ՝ ի պատիվ ջրի հովանավորող ոգիների։ Ջրին նվիրված ծեսերն ունեցել են անձրև թափելու, հնարավոր երաշտը կանխելու նշանակություն։ Վաղնջական ժամանակներից հուլիս ամսին՝ դաշտային հիմնական աշխատանքներն ավարտելուց և հացահատիկը հավաքելուց հետո, ընդունված սովորություն էր մեծ տոնախմբություն կազմակերպելը, աղոթելը և զոհաբերություններ անելը դաշտերը հովանավորող ուժերին։ Սյունիքում, սակայն, Վարդավառի տոնը նվիրված էր լեռների գագաթների պաշտամունքին: Այդ տոնը նշվում էր նաև Մռավի, Մեծ Քիրսի, Սալվարդի, Մեծ Իշխանասարի վրա: Բայց ոչ մի տեղ այնքան բազմություն չէր հավաքվում Վարդավառի տոնին, որքան Խուստուփ լեռան գագաթին: Խուստուփ այցելում էին Կապանի և Մեղրու շրջանների բնակիչները: Մեկ օրվա ընթացքումՄատաղի հրապարակում Վարդավառի տոնին մորթվում էր մոտ 2000 ոչխար: Տղաների ու աղջիկների խմբապարերը ազդարարում էին տոնի սկիզբը, ու այդ օրը անցկացնում էին ուրախ հանդեսներ. կանայքերգում էին կատակերգեր, ջանգյուլումներ: Երիտասարդ տղաները իրենց ուժն ու հնարամտություններն էին չափում:
Խուստուփը եղել է նաև որպես անառիկ ապաստան Զանգեզուրի գոյամարտի առաջնորդ Գարեգին Նժդեհի և նրա զինակիցների համար: 1920թ. հոկտեմբերին, իջնելով Խուստուփի ժայռեղեն բարձունքներից, ապստամբները Կապանից դուրս քշեցին թուրք-մուսավաթական հրոսակներին, և դրա շնորհիվ է նաև, որ Սյունիքը այսօր Հայաստանի Հանրապետության կազմում է:
Խուստուփի գագաթին կանգնեցված է սպարապետ Գարեգին Նժդեհի կիսանդրին: Խուստուփի լանջին՝ Կոզնի կոչված աղբյուրի մոտ են ամփոփված զորավար Գարեգին Նժդեհի մասունքները:
Ավանդության համաձայն, երբԽուստուփի գագաթին հսկայական խարույկ էր վառվում, նրալույսը հասնում էր մինչև Արցախի ու Սյունիքի տարբեր շրջաններ՝ ազդարարելով, որ երկիրը վտանգի մեջ է, պետք է ոտքի կանգնել և պաշտպանել հայրենի երկրամասը:
Կապանում կան տեղանուններ, որոնք աղերսվում ենԽուստուփ անվանհետ: Այսպես, օրինակ, Շիկահողում կա Խուստուփաձոր, որտեղով շիկահողցիները ճանապարհ էինընկնում դեպի սրբազան քարանձավ ՝ սրբազան ջուր բերելու:
Խուստուփի լանջին է գտնվում մի խաչքար, որի անունից էլ լանջը ստացել է Խաչի խութ անունը: Այն տեղացիների համար ծառայել է որպես սրբատեղի: Հենց այս վայրում վաչագանցի Գառնիկ Աղավելյանի նախաձեռնությամբ 2001 թվականին կառուցվեց մի մատուռ, որը ունի 4 մ բարձրություն, 4 մ լայնություն, 3 մ երկարություն: Քարե մատուռն ունի 12 պատուհաններ, որոնք խորհրդանշում ենՔրիստոսի 12 աշակերտներին: Առաստաղին Աստվածամոր ևհրեշտակներիորմնանկարներ է պատկերել հանրապետությունումհայտնի գեղանկարիչՌոբերտ Կամոյանը:
Խուստուփ լեռան զորության գաղափարը նույնիսկ մեր օրերում չի կորցրել իր իմաստը: Այսօր էլ պահպանվել են հեթանոսական որոշ սովորույթներ: Կապանցիներըդժվարության պահին միշտ էլ ենթագիտակցորեն դիմումեն Խուստուփ լեռան զորությանը, աղոթք անում՝ հայացքը Խուստուփին հառած, ինչպես Նժդեհն էր ժամանակին ասում. «Հայացքդ մի՛ կտրիր Խուստուփից: Որքան հաճախ, որքան շատ նայես այդ սեգ և սև ամպերով ծածկված սարին, այնքան շուտ կգա, կհասնիփրկությունդ»:
Հացին աղբյուր
Խուստուփի լանջին՝ Վաչագանից 3 կմ հեռավորության վրա, մի գեղեցիկ բացատ կա, որին տեղացիները անվանել են Քօ̈լո̈ւ: Այստեղ մի քաղցրահամ, սառնորակ աղբյուր կա, որը կոչվում է Հացին աղբյուր:
Ըստ ավանդապատումի՝ դարեր առաջ իշխաններից փախած մի անապատական-ճգնավոր հաստատվում է այստեղ և 12 տարի ապրում է մի տրցակ լավաշով և աղբյուրի ջրով: Նա լավաշը ցողում էր ջրով և ուտում: Ավանդությունը ասում է, որ նա է մարդկանց հայտնել, որ տարին միայն մեկ օր՝ հուլիսի 8-ին, աղբյուրի ջուրը դառնում է բուժիչ: Խմողները բուժվում են տարատեսակ հիվանդություններից:
Ստամոքսի հիվանդություններ, մշտական գլխացավեր ունեցող մարդիկ ամեն տարվա այդ օրը՝ առավոտ կանուխ, ոտքով գալիս են բացատ, լավաշը թրջում Հացին աղբյուրի սառնորակ ջրի մեջ և ուտում: Միայն տարվա մեջ մի օր ջուրը դառնում է բուժիչ, եթե այն ցողես լավաշի վրա: Ասում են, որ ջուրը կենարար է դառնում միայն հացի միջոցով: Այդ է պատճառը, որ աղբյուրը կոչվում է Հացին աղբյուր:
Շատերը պնդում են, որ իսկապես բուժվել են այդ ջրով:
Աղբյուրից քիչ հեռու կա 10-րդ դարի կիսավեր մի եկեղեցի, որը, ըստ պատմական վկայությունների, կապված է Բեխի Նապատի, Վահանավանքի հետ: Ժողովուրդը եկեղեցին հիշում է Սուրբ Հովսեփ անունով, բայց այն անվանում են նաև Սուրբ Աստվածածին: Եկեղեցուց մի քանի մետր հեռավորության վրա կա խաչքար, որին տեղացիները անվանում են Յէկէղեցու ծօ̈րի Քօ̈լվա խաչ:
Ժամանակին «Ձորի Միրոն» կինոնկարի մի հատված նկարահանել են Քօ̈լո̈ւ կոչվող բացատում և նկարահանման ժամանակ օգտագործել են գյուղացիների լուծն ու ալաթը` արորը, որոնք հետագայում պահվում էին Քօ̈լո̈ւ տարածքի եկեղեցում: Ձիավորներից մեկն էլ ոմն վաչագանցի Դավիթն էր, որի ձի վարելու շնորհը շատ էր հավանել Սոս Սարգսյանը: Պատմում են նաև, որ դարեր առաջ հենց այդ բացատում տեղի է ունեցել ճակատամարտ թուրքերի և հայերի միջև, որն ավարտվել է հայերի հաղթանակով:
Ռազմավարական նշանակության կամուրջը
1868 թվականի գարունը խիստ անձրևային էր Կապանի տարածքում: Հեղեղն իր ճանապարհին ոչնչացնում էր կամուրջներ, կառույցներ, քշում-տանում էր անասուններ, լինում էին նաև մարդկային զոհեր: Այդ ժամանակ ջուրը քշեց ու տարավ Վաչագան գետի վրայի փայտե միակ կամուրջ, որը միմյանց էր կապում Վաչագան և Բաղաբուրջ գյուղերը: Երբ հեղեղը դադարում է, վաչագանցի ունևոր Ավանես Նուրիջանյանը ցանկություն է հայտնում երկու գյուղերը միմյանց կապել քարե կամարակապ կամրջով: Նա իր մոտ է կանչում իր ազգակից հայտնի վարպետ Մնացական Նուրիջանյանին, վճարում ոսկով և պատվիրում երկու տարում ավարտել կամրջի շինարարությունը: Կամրջի շինարարությունը ավարտվում է 1870 թվականի մայիսի 24-ին, բայց վարպետը արգելում է երթևեկել նրա վրայով, մինչև կրաշաղախն ու քարերը ամրանան: Այդպես էլ անում են:
Միաթռիչք կամրջի բացումը տեղի է ունենում աշնանը: Երկու գյուղերի բնակիչները կազմակերպում են մեծ խնջույք:
Կամուրջը, իրոք, ունեցավ ռազմավարական նշանակություն: 1905-1906 թվականներին՝ հայ-թաթարական բախումների ժամանակ, երբ Քյարխանայի թուրքերը փակել էին դեպի Հանքեր (Կապան) տանող ճանապարհը, վաչագանցիները անցնում էին կամուրջը և Բաղաբուրջի վրայով իջնում քաղաք:
Կամուրջն այսօր էլ կանգուն է, ծառայում է տեղացիներին, բայց չունի անուն:
Կամուրջի վրա՝ դժվարմատչելի տեղում, ագուցված է վիմագիր արձանագրություն, որի վրա նշմարվում է կառուցման տարեթիվը՝ 1870:
Առաջարկում ենք
